Etapy rehabilitacji kardiologicznej

Folia Cardiol. 2004, tom 11, supl. A, A1–A3 Copyright © 2004 Via Medica ISSN 1507–4145

Definicja, zadania, etapy i efekty rehabilitacji kardiologicznej

Motto: „Rehabilitacja powinna być integralną częścią postępowania dla każdego chorego na serce” (World Health Organization, 1993)

Wstęp

W ostatnich 10 latach zrewolucjnizowano dia- gnostykę i terapię większości najczęściej występujących chorób układu krążenia. W dobie fascynacji kardiologią interwencyjną i postępami w zakresie far- makoterapii, za których sukcesami kryją się ogrom- ne nakłady finansowe przeznaczone na badania na- ukowe, nie zawsze dostrzega się, że rehabilitacja kardiologiczna także jest dziedziną z dorobkiem na- ukowym pozwalającym na zredagowanie zasad postę- powania, które byłyby powszechnie akceptowane.

Ostatnie skorygowane stanowisko Grupy Roboczej Rehabilitacji i Fizjologii Wysiłku Europej- skiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC, Eu- ropean Society of Cardiology) ukazało się w 1992 r., wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization) w 1993 r., stanowisko Amerykańskiego Towarzystwa Kardiologicznego (AHA, American Heart Society) w 1994 r., a Amery- kańskiego Towarzystwa Rehabilitacji Kardiologicz- nej i Pulmonologicznej (AACVPR, American Asso- ciation of Cardiovascular and Pulmonary Rehabili- tation) w 1999 r. Aktualne, uproszczone elementy zaleceń rehabilitacyjnych można znaleźć jedynie w opracowaniach ESC i AHA, omawiających wybra- ne jednostki chorobowe oraz w stanowiskach ESC i AHA/AACVPR, dotyczących znaczenia rehabilita- cji kardiologicznej we wtórnej prewencji. Na spotkaniach Sekcji Rehabilitacji i Fizjologii Wysiłku Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego postulowano usystematyzowanie wiedzy w tym za- kresie. Zarząd Główny PTK powołał Komisję w celu opracowania odpowiednich standardów. W opracowaniu wykorzystano ponad 50-letni dorobek specjalistów polskiej rehabilitacji kardio- logicznej oraz wyniki aktualnych badań, prezento- wane w światowym piśmiennictwie.

Definicja rehabilitacji kardiologicznej

Według WHO „rehabilitacja jest komplekso- wym i skoordynowanym stosowaniem środków me- dycznych, socjalnych, wychowawczych i zawodo- wych w celu przystosowania chorego do nowego życia i umożliwienia mu uzyskania jak największej sprawności”. W przypadku osób z chorobami układu sercowonaczyniowego mówi się o kompleksowej rehabili- tacji kardiologicznej (KRK).
Stałymi elementami KRK są:

• ocena stanu klinicznego chorego;
• optymalizacja leczenia farmakologicznego;
• rehabilitacja fizyczna — stopniowe i kontro- lowane podejmowanie wysiłku fizycznego, do- stosowanego do indywidualnych możliwości chorego;
• rehabilitacja psychospołeczna — mająca na celu nauczenie chorego radzenia sobie w sy- tuacjach stresorodnych, stanach emocjonal- nych, takich jak lęk i/lub depresja, akcepta- cji ograniczeń wynikających z następstw choroby;
• diagnostyka i zwalczanie czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca;
• modyfikacja stylu życia;
• edukacja pacjentów i ich rodzin;
• monitorowanie efektów KRK;

Kompleksowa rehabilitacja kardiologiczna to proces, który należy:

• wdrażać bezzwłocznie;
• kontynuować w sposób ciągły;
• prowadzić wieloetapowo;
• dostosować do indywidualnych potrzeb chore- go w zależności od jego stanu klinicznego;
• prowadzić w sposób akceptowany przez pacjenta i jego otoczenie.

Folia Cardiol. 2004, tom 11, supl. A

Etapy rehabilitacji kardiologicznej

W trakcie realizacji KRK wyróżnia się okres wczesnej rehabilitacji (etap I i II) oraz okres późnej rehabilitacji (etap III).

Etap I

Pierwszy etap obejmuje rehabilitację szpitalną na oddziale intensywnej opieki medycznej, oddzia- le pooperacyjnym, oddziale kardiologii, chorób we- wnętrznych lub rehabilitacji kardiologicznej. Etap ten kończy się, gdy stan kliniczny chorego umozli- wia wypisanie go do domu. Podstawowym celem I etapu rehabilitacji jest jak najszybsze osiągnięcie przez chorego samodziel- ności i samowystarczalności w zakresie czynności codziennych oraz przeciwdziałanie skutkom unie- ruchomienia. Etap ten powinna zakończyć próba wysiłkowa, służąca określeniu zasad rehabilitacji w II etapie lub kwalifikacji do dalszej diagnostyki i leczenia (nie dotyczy to pacjentów, u których istnieją bezwzględ- ne przeciwwskazania do wykonania badania wysiłkowego).

Etap II

Drugi etap rehabilitacji można przeprowadzić w szpitalu, ambulatorium lub domu.

Rehabilitacja szpitalna

Jest realizowana w warunkach stacjonarnych na oddziałach rehabilitacji kardiologicznej lub w szpitalach uzdrowiskowych rehabilitacji kardio- logicznej.
Stacjonarna forma II etapu rehabilitacji jest konieczna u osób z wysokim ryzykiem powikłań ser- cowo-naczyniowych, z poważnymi chorobami współistniejącymi, u pacjentów mieszkających w złych warunkach socjalnych i małych odległych miejscowościach.

Rehabilitacja ambulatoryjna wczesna

Prowadzą ją poradnie lub zakłady rehabilitacji kardiologicznej (pożądane zaplecze szpitalne). Forma ta może być wykorzystana szczególnie u pacjentów młodszych, z dużych ośrodków miej- skich, z niepowikłanym przebiegiem I etapu rehabi- litacji; może być także kontynuacją formy stacjonar- nej — u chorych, u których okres wczesnej rehabi- litacji stacjonarnej okazał się niewystarczający.

Rehabilitacja wczesna w warunkach domowych Jest prowadzona pod nadzorem poradni reha- bilitacji kardiologicznej, poradni kardiologicznej lub przez lekarza rodzinnego przeszkolonego w rehabilitacji kardiologicznej.

Czas trwania II etapu rehabilitacji powinien wynosić 4–12 tygodni.

Etap III

Etap ten obejmuje późną rehabilitację ambula- toryjną, której celem jest poprawa tolerancji wysił- ku, podtrzymanie dotychczasowych efektów lecze- nia i rehabilitacji oraz zmniejszenie ryzyka nawro- tu choroby. Etap III powinien trwać do końca życia. Może on być organizowany przez poradnie re- habilitacji kardiologicznej, poradnie kardiologiczne lub lekarzy rodzinnych przeszkolonych w zakresie rehabilitacji kardiologicznej.

Efekty rehabilitacji kardiologicznej

Pozytywne efekty KRK to:

• modyfikacja czynników ryzyka choroby niedo- krwiennej serca;
• zwiększenie aktywności fizycznej;
• zaprzestanie palenia tytoniu;
• obniżenie wartości ciśnienia tętniczego;
• zmniejszenie masy ciała;
• poprawa profilu lipidowego;
• poprawa matabolizmu węglowodanów;
• zmniejszenie insulinooporności;
• poprawa czynności śródbłonka;
• zahamowanie rozwoju, a nawet regresja miażdżycy i jej klinicznych konsekwencji;
• poprawa wydolności układu krążeniowo-odde- chowego;
• poprawa wydolności narządu ruchu;
• poprawa sprawności psychofizycznej;
• mobilizacja pacjenta do współpracy w procesie kompleksowej rehabilitacji kardiologicznej.

Niniejsze skutki umożliwiają zmniejszenie śmiertelności z powodu ostrych incydentów serco- wych, opóźnienie rozwoju choroby, skrócenie cza- su leczenia po ostrych incydentach sercowych i za- ostrzeniach, co umożliwia realizację dwóch podsta- wowych celów postępowania lekarskiego, którymi są: poprawa jakości życia oraz wydłużenie życia.

Piśmiennictwo

Ades P.A. Cardiac rehabilitation and secondary preven- tion of coronary heart disease. N. Engl. J. Med. 2001; 345: 892–902.

American Association of Cardiovascular and Pulmonary Rehabilitation. Guidelines for Cardiac Rehabilitation and Secondary Prevention Programs. Wyd. 3. Cham- paign, IL. Human Kinetics Publishers; 1999.

Balady G.J., Ades P.A., Comoss P. i wsp. Core compo- nents of cardiac rehabilitation/secondary prevention programs. A statement for healthcare professionals

A2 www.fc.viamedica.pl

Definicja, zadania, etapy i efekty rehabilitacji kardiologicznej

from the American Heart association and the Ameri- can Association of Cardiovascular and Pulmonary Re- habilitation. Circulation 2000; 102: 1069–1073.

Cobelli F., Tavazzi L. Relative role of ambulatory and residen-

tial rehabilitation. J. Cardiovasc. Risk 1996; 3: 172–175. Dylewicz P., Borowicz-Bieńkowska S., Deskur-Śmielecka

E., Przywarska I. Cardiac rehabilitation. W: Kirch W.

(red.). Public health in Europe. Springer-Verlag, Ber- lin, Heidelberg, New York 2003: 219–225.

Dylewicz P., Przywarska I., Borowicz-Bieńkowska S. Zasa-

dy rehabilitacji pozawałowej. W: Opolski G., Filipiak K.J., Poloński L. (red.). Ostre zespoły wieńcowe. Urban

& Partner, Wrocław 2002: 466–471.

Giannuzzi P. Saner H., Björnstad P. i wsp. Secondary pre- vention through cardiac rehabilitation. Position paper of the Working Group on Cardiac Rehabilitation and Exercise Physiology of the European Society of Cardio- logy. Eur. Heart J. 2003; 24: 1273–1278.

Joliffe J.A., Rees K., Taylor R.S. i wsp. Exercise-based

rehabilitation for coronary heart disease. The Co- chrane Library, Oxford 2001.

Lear S.A., Ignaszewski A. Cardiac rehabilitation: a com-

prehensive review. Curr. Control. Trials Cardiovasc. Med. 2001; 2: 221–232.

O’Connor G.T., Buring J.E., Yusuf S. i wsp. An overview of

randomized trials of rehabilitation with exercise after myocardial infarction. Circulation 1989; 80: 234–244.

Oldridge N.B., Guyatt G.H., Fischer M.E. i wsp. Cardiac rehabilitation after myocardial infarction. Combined experience of randomized clinical trials JAMA 1988;

260: 945–950.

Recommendations by the Working Group on Cardiac Re- habilitation of the European Society of Cardiology. Long-term comprehensive care of cardiac patients. Eur. Heart J. 1992; 13 (supl. C): 1C–45C.

Rudnicki S. Rehabilitacja w chorobach układu krążenia i po operacjach serca. W: Kwolek A. (red.). Rehabilita- cja medyczna. T. II. Urban & Partner, Wrocław 2003:

309–338.

Taylor R.S., Brown A., Ebrahim S. i wsp. Exercise-based rehabilitation for patients with coronary heart disease: systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Am. J. Med. 2004; 116: 682–692.

Wenger N.K., Smith L.K., Froelicher E.S., Comoss P.

Cardiac rehabilitation. A guide to practice in the

21st century. Marcel Dekker, Inc., New York, Basel

1999.

World Health Organization Expert Committee on Reha- bilitation after Cardiovascular Diseases, with Special Emphasis on Developing Countries. Rehabilitation af- ter cardiovascular diseases, with special emphasis on developing countries: report of a WHO expert com- mittee. WHO, Geneva World Health Organ Tech. Rep.

Ser. 1993; 831: 1–122.

www.fc.viamedica.pl A3